Het geheim van Dericks en Geldens deel 1

De oude steenfabriek in het naburige Druten kent een rijke historie die niet alleen regionaal maar ook landelijk van betekenis is geweest. Nog altijd zijn er gevels in Maas en Waal te bewonderen waarin de bakstenen zijn te bewonderen die werden voorzien van een laagje metaalglazuur. Jaap van der Veen, vicevoorzitter van Streekmuseum Tweestromenland, schreef er een uitgebreid verhaal over welke in drie delen zal verschijnen op Blik op Beneden-Leeuwen.

Deel 1 - Glazuur in de muur

Door Jaap van der Veen

De steenfabriek, speciaal gebouwd voor de bouw van de Ewaldenkerk in Druten, kwam in handen van Dericks en Geldens nadat de bouw van de kerk (bijna) was voltooid. De bouw van deze kerk duurde van 1874 tot 1880. Nadat aan de behoefte tot het maken van bakstenen een eind was gekomen namen deze beide leden van het parochiebestuur de fabriek over in 1877 en begonnen zelf met het vervaardigen van bakstenen. De oorspronkelijke fabriek bestond uit drie veldovens. Nadat zij de fabriek hadden overgenomen hebben ze het baksteenproces ingrijpend gemoderniseerd. Al omstreeks 1880 beschikten ze over een ringoven en een strengpers waarmee holle bakstenen konden worden vervaardigd.(2)

Spoedig na de start van de fabriek ontstond de internationale bouwstijl Jugendstil of Art Nouveau. Een van de eerste voorbeelden van deze architectuur verrees in Brussel toen Victor Horta een woonhuis ontwierp voor M. Tassel (1893-1897). De komst van de Eerste Wereldoorlog maakt en een einde aan deze stijl. Met de introductie van deze stijl ontstond ook spoedig (weer) de behoefte aan het glazuren van baksteen. Men bracht een laagje metaalglazuur aan om daarmee de baksteen een andere kleur te geven. Spoedig na de introductie in Nederland is ook in fabriek van Dericks en Geldens deze methode ontwikkeld. Glazuur is een dunne glasachtige laag aangebracht op dakpannen, bakstenen, plavuizen, tegels en andere gebakken materialen om deze te beschermen dan wel te versieren of te verbeteren. Door het glazuren wordt aardewerk ook minder poreus, waardoor het geschikt wordt voor het bewaren van vloeistof. Het glazuur waarmee een voorwerp van klei wordt geglazuurd, wordt gemaakt van verschillende chemische stoffen in poedervorm. De hoeveelheid van een bepaalde stof kan de kleur van het glazuur veranderen. Glazuren kan ook door het in de oven brengen van zout, het zogenaamde zoutglazuur.(3)

Als voorbeeld geven we een recept en een chemische formule voor een basisglazuur (dit is een blank ongekleurd glanzend glazuur) voor steengoedklei ter illustratie, bij een smeltpunt van 1180°C. Het recept geeft de gewichtsverhouding van de af te wegen grondstoffen weer. De chemische formule, de Segerformule, geeft de scheikundige samenstelling van zuren, zouten en oxiden weer.

grondstof grammen grammen glanzend mat kaliveldspaat 42,03 40,56 calciumboraat 14,26 13,76 dolomiet 6,94 6,7 magnesiet 3,17 3,06 bariumcarbonaat 7,43 7,17 zinkoxide 3,06 2,95 kaolien 6,81 25,36 kwarts 16,30 0,44

Notities bij deze tekst: (2) G.B.Janssen, Twee eeuwen Gelderse bakstenen, uitgave 2008, pag. 36 (3) https://nl.wikipedia.org/wiki/Glazuur_(aardewerk)

Kom vrij op mijn kantoor doorsnuffel alle hoeken maar handen uit de kast en oogen uit de boeken

Fabrikant Allard Carel Jacob Dericks is de maker van bovenstaand vers.

(de tekst gaat verder onder de foto)

De gevel van het R.K. Bondsgebouw aan de Kattenburg in Druten is gedecoreerd met prachtige plateaus waarvan de stenen afkomstig zijn van de Drutense steenfabriek Dericks & Geldens.

Het maken van de juiste samenstelling van de glazuur was het geheim van de fabriek. Was de samenstelling van een baksteen een publiek geheim, het was een proces dat sinds 1200 bekend was, de samenstelling van het glazuur daarentegen was nog een procedure in ontwikkeling en werd daarom angstvallig geheim gehouden.

Dericks en Geldens moeten spoedig na de oprichting in 1877 zijn begonnen met het ontwikkelen van een glazuur procedé want reeds in 1898 is op het gebouw van de RK Volksbond aan de Kattenburg glazuur toegepast. Het meest opvallende is het tegeltableau met daarop een afbeelding van de heilige gebroeders Ewalden, de naamgevers van de naastgelegen kerk. Maar ook in de ontlastingsbogen boven de ramen zijn geglazuurde stenen toegepast. Dericks en Geldens leverde het materiaal op 6 augustus 1898. Alle onderdelen worden in het kasboek een voor een genoemd behalve het tegeltableau met de beide Ewalden. De totale voorgevel kostte 178,88½ gulden. Verderop aan de Kattenburg staan nog een viertal panden met geglazuurde stenen en Jugendstil motieven. Het oudste gedateerde pand is van 10 november1904 en draagt in een gevelsteen naast de datering de initialen HDK. Opvallend is dat de geglazuurde stenen uitsluitend ter decoratie zijn aangebracht. Bij de RK Volksbond is het opvallend dat voor de voorgevel een andere (fraaiere?) gevelsteen is toegepast dan bij de zijgevels. Alleen het complex Mr. Van Cootstraat 22, 22A, 24, 24A kent volledige geglazuurde voor- en zijgevels. De achtergevel kent geen geglazuurde bakstenen. Hier zal het financiële motief een rol hebben gespeeld. Twee panden aan de Kattenburg, nr. 7 en nr. 13, laten eveneens tableaus zien met Jugendstil ornamenten. Tussen die beide elementen zat een duidelijke relatie. De groei van de fabriek van Dericks en Geldens was in de Jugendstilperiode en in diezelfde periode deed het glazuren van bakstenen en dakpannen zijn intrede.

Informatie

In Museum Tweestromenland vind je nog heel veel informatie en bezienswaardigheden over de steenfabriek en de producten. Ook is er een leuke vlog te zien op de Facebook pagina van het museum: https://www.facebook.com/1578430882389703/videos/327835935279176/ Voor meer informatie over het museum kijk je op www.museumtweestromenland.nl